پایگاه رسمی محمدکاظم سروری

قتل ، انواع و مجازات ان در قانون جزای افغانستان

مقدمه

 جرم یک عمل شنیع است که علیه نفس انجام می شود و یکی از موارد که دین مقدس اسلام به ان ارجحیت داده حرمت نفس است. با این شگرد، هر گاه شخص دست به تعدی و تجاوز نسبت به نفس شخص دومی بزند، مجرم پنداشته می شود و انگار باید براساس قانون مورد مجازات قرار بگیرد. قرآن کریم به عنوان منشور جهانی در مورد قاتل، مجازات ابدی جهنم بیان کرده است. در سوره نساء ایه ۹۳خداوند(ج) فرموده است:َ

( وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا )

ترجمه: و هر کس مؤمنی را از روی عمد به قتل برساند، کیفرش دوزخ است، که در آن جاودانه می ماند، و خداوند بر او غضب می کند، و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب بزرگی برای او آماده ساخته است.)

شکی دراین نیست که اگر جرم واقع گردد براساس قرانکریم مجازات می گردد.

سوره اسراء ایه ۳۳:

( وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ۗ وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِف فِّي الْقَتْلِ ۖ إِنَّهُ كَانَ مَنصُورًا )

ترجمه: (و جانی که خداوند (خونش را) حرام شمرده ،جز به حق نکشید، و کسی که مظلوم کشته شود ، برای ولیش (برای حق قصاص) قدرتی قرار داده ایم ، پس در کشتن (و خونخواهی) اسراف نکند، بی گمان او مورد حمایت است .)

 بر طبق نص صریح ایه قرانکریم قصاص بی تعلل باید اجرا شود. خداوندج در سوره بقره ایه ۱۷٨ می فرمایند :

( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىٰ بِالْأُنثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ)

ترجمه:(ای کسانی که ایمان آورده اید در (مورد) کشتگان (حکم) قصاص بر شما نوشته شده است, آزاد به آزاد، و برده به برده،و زن به زن (کشته می شوند). پس اگر کسی از سوی برادر (دینی)اش (یعنی ولی مقتول) چیزی به او بخشیده شد،(و حکم قصاص تبدیل به خون بهاء گردید) باید (ولی مقتول) از راه پسندیده پیروی کند و (قاتل نیز) به نیکی (دیه) به او بپردازد، این تخفیف و رحمتی است از سوی پروردگارتان پس اگر کسی بعد از آن (گذشت و عفو) تجاوز کند؛ او را عذاب درد ناکی است.)

در ایه ۴۵ سوره مائده امده است:

( وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنفَ بِالْأَنفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ ۚ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ ۚ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ )

ترجمه:(و در آن (= تورات) بر آنها (= بنی اسرائیل) مقرر داشتیم که جان در برابر جان، و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی، و گوش در برابر گوش، و دندان در برابر دندان می باشد، و (نیز) زخمها را قصاص است. پس هر کس که از آن در گذرد (و ببخشد) آن کفاره (گناهان) او است، و هر کس به احکامی که خدا نازل کرده است حکم نکند؛ ستمگر است.)

باتوجه به مقدمه در یافتیم که حفظ نفس از اهمیت بالای برخوردار است و حال به تعریف و انواع قتل در قانون جزای افغانستان می پردازیم.

الف: تعریف جرم قتل:

 تعریف قتل از دیدگاه قانون جزا مصوب ۱۳۵۵ : 

در قانون جزا تعریف خاصی برای جرم قتل به گونه عام وجود ندارد ، ولی در همه انواع قتل تعدی انسان بر انسان دیگر وجود دارد. این اعتدا ممکن از طریق قصد مباشر باشد و یا قصد غیر مباشر که قصد مباشر را از روی عمد معتبر میدانند و قصد غیر مباشر به خطاء می پندارند.

عده ای از حقوق دانان در مورد تعریف جرم قتل بیان کرده اند که قتل عبارت از سلب حیات دیگری بدون مجوز قانونی.

با توجه به این تعریف:

اولا، موضوع جرم باید انسان باشد و با از بین بردن حیوان انسان قاتل محسوب نمی گردد بلکه تلف کننده عنوان میشود.

ثانیا، انسان باید حیات داشته باشد اگر کسی نداند و جسد بی روح را مورد شلیک قرار دهد قاتل شمرده نمی شود، بلکه موارد دیگر صدق می کند.

ثالثا، موارد چون اعدام و یا دفاع مشروع که بر اساس قانون شخص سالب حیات دیگر می شود، قاتل محسوب نمی گردد.

ب)ــ ارکان جرم قتل :

۱ــ رکن قانونی 

اگرچه در قانون جزا بشکل واضح از ارکان قتل یاد نشده است ولی بازهم هرگاه به قانون مراجعه نماییم در ماده اول این قانون، قانونگذار چنین تصریح می کند: اين قانون جرايم و جزاهاي تعزيري را تنظيم مي نمايد. مرتكب جرايم حدود، ‌قصاص و ديت مطابق احكام فقه حنفي شريعت اسلام مجازات مي گردد. 

 در متن فوق قانون جزا مقنن افغانستان شگرد رسیدگی محاکم را در جرایمکه مستوجب مجازات حدود ،قصاص و دیات میباشد به فقه حنفی رجعت داده است.حقیقتا مقنن افغانستان در جرایم قتل چی مستوجب قصاص ،دیات و یا تعزیر باشد فقه حنفی را نهاد رسیدگی قضاوت قرار داده است.با مراجعه به ماده ۳۹۴ قانون جزا می توانیم دیدگاه مقنن افغانستان را دریافت نمایم که چنین مشعر است : هر گاه در قتل عمد قصاص به يكي از اسباب مسقطه يا عدم توافر شرايط ساقط يا متعذر گردد، ‌مرتكب حسب احوال مطابق به احكام اين قانون تعزيراَ مجازات مي گردد.

 ۲ــ رکن مادی

 هرگاه به تعریف اصطلاحی جرم قتل از دیدگاه حقوق دانان که قبلاً ذکر گردید با تعمق بنگریم می بینیم که در تعریف ( حیات دیگری ) تصریح شده است، از این قید تعریف واضح می گردد که نتیجه فعل جانی باید از بین بردن حیات فرد باشد. رکن مادی جرم قتل دارای سه عنصر میباشد :فعل – نتیجه - رابطه سببیت . رکن مادی در ماده۲۷ قانون جزا چنین تعریف گردیده است : عنصر مادي جرم عبارت از ارتكاب يا امتناع از عمل مخالف قانون است به نحوي كه عمل منجر به نتيجه جرمي گرديده و رابطه سببيت بين عمل و نتيجه موجود شده باشد.

در ماده ۲٨ قانون گذار چنین شرح داده است:

۱ـ شخص از جرمي كه نتيجه عمل جرمي او نباشد مسئول شناخته نمي شود.

۲ـ شخصي كه عمل جرمي او در احداث نتيجه به اعتبار يكي از اسباب قبلي يا توأم با فعل و يا بعدي سهيم شده باشد مسئول شناخته مي شود، گر چه شخص به موثريت عمل جرمي خود در احداث نتيجه علم نداشته باشد.

 ۳ـ اگر سبب به تنهائي در احداث نتيجه جرم كافي شمرده شود در اين صورت تنها فاعل از عمل جرمي خود مسئول شناخته مي شود.

پس با توجه به فقرات ماده فوق، درتمام جرایم عمدیی که تحقق نتیجه شرط آن جرایم است لازم است که میان فعل یا ترک عمل مرتکب  و نتیجه ای که در عالم واقع حادث شده است ملازمه و رابطۀ سببیت بر قرار باشد. بنابراین، در جرایم مقید از نظر قانونی مانند جرم قتل  که نتیجه مورد منع قانونی  قرار گرفته اند احراز و اثبات رابطۀ سببیت ضروری پنداشته می شود. موارد شروع به جرم فقرات (۱ و ۳) ماده (۲۹) قانون جزا در تمام جرایم بشکل عام صراحت دارد که جرم قتل را نیز در بر می گیرد در بند یک این ماده شروع به جرم تعریف گردیده است: ۱- ـ شروع به جرم عبارت است از آ‎غاز به اجرای فعل به قصد ارتكاب جنایت یا جنحه به نحوی كه نظر به اسباب خارج از اراده فاعل آثار آن متوقف یا خنثی شده باشد. 

در بند ۳ این ماده گفته شده است هر عملی كه به قصد ارتكاب جنایت یا جنحه ای كه ارتكاب آن از رهگذر عوامل مربوط به موضوع جرم یا وسایل استعمال مستحیل باشد، شروع به جرم شمرده می شود، مشروط بر اینكه عقیده مرتكب در احداث نتیجه جرمی ناشی از اشتباه یا جهالت مطلق نباشد.

 با استفاده از دو فقره ماده فوق به سه مورد شروع به جرم دست می یابیم : در فقره اول شروع به جرم متوقف و خنثی و در فقره سوم شروع به جرم مستحیل .

 بطور عموم سه نوع از موارد شروع به جرم را میتوانیم از قانون جزا دریابیم که در ضمن مثال بشرح هر کدام طبق قانون مذکور مختصرا بیان می پردازیم:

 یک : شروع به جرم قتل متوقف 

شروع به جرم متوقف عبارت از وضعیتی که مرتکب انگیزه و قصد جرمی را دارد اما بصورت قهری و خارج از اراده او آثار جرم متوقف می گردد. حقوق دانان غیر از این وضعیت، حالتی دیگری را نیز قابل تحقق می دانند به گونه ی که مرتکب به اراده خویش آثار جرم را متوقف می سازد. با این وصف، شروع به جرم متوقف به دو نوع اند : یکی توقف ارادی و دیگری توقف غیر ارادی .

توقف ارادی جرم محسوب نمی گردد، باشرح مثال زیر: محمود برای کشتن احمد تفنگ را آماده کرده و در مسیر راه احمد کمین گرفته و میخواهد او را به قتل برساند، ولی به یکباره با اراده خودش از عمل قتل انصرف می نماید در این حالت شروع به جرم قتل محسوب نمی شود و احمد قابل مجازات شناخته نمی شود. ولیکن توقف غیر ارادی مرتکب شروع به جرم قتل است. در قالب مثال: اسد می خواهد شریف را به قتل برساند. در هنگام که تفنگ در دست اش است توسط پولیس دستگیر می شود. پس در این حالت ، شریف به جرم ، شروع به جرم قتل گرفتار میشود. وبا توضیح مثال فوق، وصف شروع به جرم قتل متوقف را طبق فقره ۱ ماده ۲۹ کسب می نماید.

 دو: شروع به جرم قتل خنثی 

در اینگونه موارد عمل شخص مجرمانه مرتکب، تحقق می یابد ولی به دلیل عدم دقت، جرم عقیم می شود. مثال:

ذبیح قصد کشتن داود را دارد ولی در زمان شلیک، هدف را نشانه گرفته نمی تواند و مرمی به جای دیگر اصابت می نماید، در این حالت ذبیح مرتکب جرم شروع به جرم خنثی شده است. 

سه: شروع به جرم قتل مستحیل  

شروع به جرم مستحیل در فقره ۳ ماده ۲۹ قانون جزا انعکاس یافته است و جرم مستحیل طبق فقره ماده فوق به دو گونه می باشد.

یک)ـ مستحیل وسیلوی 

دو)ـ مستحیل موضوعی

       یک)ـ مستحیل وسیلوی 

 در جرم مستحیل وسیلوی، وسیله ی که شخص مرتکب قصد انجام عمل مجرمانه را دارد، انجام عمل جرمی را محال می سازد. مثلا :کریم کمان و تیر برداشته می خواهد جبار را به قتل برساند و در زمان رها کردن تیر ، کمان می شکند، در این حالت شروع به جرم قتل مستحیل وسیلوی رخ داده و کریم قابل مجازات است.

        دو)ــ مستحیل موضوعی 

 جرم مستحیل موضوعی انچنانیکه از نام ان پیدا است، به گونه ی است که موضوع ان، عمل مجرمانه را مسحیل می نماید.

 مانند: احمد در موتر کریم ماین می گذارد و انفجار می دهد ولی بعدا می بیند که کریم در موتر نبوده است، در اینجا شروع به جرم قتل تحقق می یابد.

ــــ مجازات شروع به جرم قتل 

در ماده ۳۰ قانون جزا، مجازات شروع به جرم معین گردیده است: شروع كننده به جنایت به جزاهای آتی محكوم می گردد مگر اینكه در قانون به خلاف آن تصریح شده باشد: ۱ـ در مواردی كه جزای اصل جرم اعدام باشد‏، حبس دوام.

 ۲ـ در مواردی كه جزای اصل جرم حبس دوام باشد حبس طویل.

 ۳ـ در مواردی كه جزای اصل جرم حبس طویل باشد حبس متوسط یا نصف حد اكثر جزای اصل جرم

ج)ــ  انواع قتل در قانون جزای افغانستان

  قانون جزا سه نوع از جرایم قتل را پذیرفته که عبارت اند از :

۱ـ قتل عمد ( مواد ۳۹٥ و ۳۹٦ ) 

۲ـ قتل شبه عمد (ماده ۳۹۹ ) 

۳ــ قتل خطای محض ( ماده ۴۰۰)

۱ـ قتل عمد :

 با مستفاد از ماده اول قانون جزا ، موارد جزاییکه مجازات ان حدود ،قصاص و دیات باشد در وهله نخست قاضی را قانون مکلف گردانیده تا به فقه حنفی مراجعه و انرا بررسی نمایند و اگر شرایط شرعی مجازات حد یا قصاص احراز گردد باز احکام تعزیری مشعر در قانون جزا صدق نمی کند. بنابر همین، در ماده ۳۹۴ قانون جزا بیان گردیده است: هر گاه در قتل عمد قصاص به يكي از اسباب مسقطه يا عدم توافر شرايط ساقط يا متعذر گردد، ‌مرتكب حسب احوال مطابق به احكام اين قانون تعزيراَ مجازات مي گردد.

بامستفاد ماده متذکره دو حالت است یکی اسباب مسقطه قصاص و دیگری عدم توافر شرایط قصاص در صورتیکه این دو حالت احراز شود قصاص ساقط می شود و شخص مرتکب طبق احکام قانون جزا مجازات می شود. 

ـــــ مجازات قتل عمد

جرم قتل عمد دراحوال مشدده :

در قانون جزای کشور، جزای قتل عمد دراحوال مشدده اعدام است ، ولی درجزای قتل عمد بسیط اختیاری است ، یعنی قاضی بر حسب احوال حبس دوام یا اعدام را بر می گزیند. ماده ۳۹۵ قانون جزا دراین باره چنین صراحت دارد: مرتکب قتل عمدی دریکی ازحالات آتی به اعدام محکوم می گردد :   ۱ـ درحالتیکه قتل با اصرار قبلی و ترصد توأم باشد .

       ۲ــ اگر قتل توسط استعمال مواد سمی بیهوش کننده یا منفجره صورت گرفته باشد . 

     ۳ـ اگرقتل با انگیزه دنی یا در برابر اجرت و یا طور وحشیانه صورت گرفته باشد.   

  ۴ــ اگرمقتول ازاصول قاتل باشد. 

     ۵ــ اگرعمل قتل برموظف خدمات عامه دراثنای اجرای خدمات یا به سبب آن صورت گرفته باشد .

         ۶ـ اگرقاتل قصد قتل بیش ازیک نفر را داشته وباثر فعل واحد قتل همۀ آنها صورت گرفته باشد 

         ۷ــ اگرقتل توأم با جنایت یا جنحه دیگر صورت گرفته باشد. 

         ٨ــ اگرقتل بمنظور تمهید یا تسهیل یا تنفیذ، وقادرشدن به ارتکاب جنایت یا جنحه که جزای آن ازیکسال کمتر پیش بینی نشده باشد ویا بمنظورفرار یا رهائی ازجزا صورت گرفته باشد. 

       ۹ــ اگرمرتکب قتل عمد محکوم علیه به حبس دوام باشد ودرخلال مدت تنفیذ حکم مرتکب قتل عمد دیگر یا شروع درآن گردیده باشد. 

 ۲ــ قتل شبه عمد  

   قانون جزا کشور در ماده ۳۹۹ قتل شبه عمد را با وصف جرمی ضرب منجر به موت بیان نموده است.

در تعریف اینگونه قتل باید گفت که شخص قصد کشتن فرد را ندارد ولی با وارد نمودن ضرب،جرح یا دادن مواد مضره وغیره عمل او منجر به فوت مجنی علیه می شود.

ــ مجازات قتل شبه عمد 

 مرتکب قتل شبه عمد طبق ماده ۳۹۹حبس طویل که از شش سال الی پانزده سال تعین گردیده است مجازات می گردد. 

۳ـ قتل خطاء(خطای محض)   

قتل خطاء را در قانون جزا در ماده ۴۰۰ قانونگذار چنین تصریح می کند:

 ۱ - شخصیکه باثرخطای ناشی ازاهمال ، غفلت ، بی احتیاطی ، عدم مراعات قانون ، مقررات ، لوایح و اوامر، مرتکب قتل شخص دیگری گردد ، یا بدون عمد سبب قتل شود ، به حبس الی سه سال و جزای نقدی ایکه ازسی وشش هزارافغانی تجاوز نکند ویا به یکی ازاین دوجزا محکوم میگردد ، مگراینکه قانون طوردیگری حکم کرده باشد.

۲- اگرخطا درنتیجه تخلف جسیم ازاصولی صورت بگیرد که وظیفه پیشه یا حرفه براو لازم گردانیده و یا خطا در وقت ارتکاب ناشی ازاستعمال مواد مخدره یا مسکره باشد و یا هنگام وقوع حادثه ازمساعدت با مجنی علیه با وجود قدرت به آن امتناع ورزد مرتکب به حبس متوسط که ازدوسال کمتر وجزای نقدی ایکه ازپنجاه هزار افغانی تجاوز نکند محکوم میگردد. 

۳- اگرباثر ارتکاب فعل مندرج فقرات فوق پیش ازیک نفر به قتل برسد ، مرتکب به حبس متوسط که ازسه سال کمتر نباشد ودرصورت یکجا شدن یکی ازحالات مندرج فقره ۲ با آن مرتکب به حبسیکه ازهفت سال کمتر نباشد محکوم می گردد.

بر اساس قانون جزا، قتل خطا از نظر شدت و خفت، از جرایم جنحه است.

ــ جزای قتل خطا

 قانون جزا قتل خطا را در ماده ۴۰۰ تصریح نموده که به حسب نوعیت قتل تفاوت دارد.بااین توضیح که جزای قتل خطای مجرد با جزای قتل خطای مشدد سبک و سنگینی می کند. 

ــ جزای قتل خطای مجرد 

 در فقره ۱ ماده ۴۰۰ قانون جزا چنین تصریح شده است: شخصیکه باثرخطای ناشی ازاهمال ، غفلت ، بی احتیاطی ، عدم مراعات قانون ، مقررات ، لوائح واوامر، مرتکب قتل شخص دیگری گردد ، یا بدون عمد سبب قتل شود ، به حبس الی سه سال وجزای نقدی ایکه ازسی وشش هزارافغانی تجاوز نکند ویا به یکی ازاین دوجزا محکوم میگردد. 

- جزای قتل خطای مشدده 

در فقره ۲ و۳ ماده ۴۰۰ این قانون سه نوع جزا را درسه حالت عنوان شده است: 

فقره ۲ ماده ۴۰۰ : مرتکب قتل خطا به حبس متوسط که ازدوسال کمتر وجزای نقدی ایکه ازپنجاه هزار افغانی تجاوز نکند محکوم میگردد ، وقتی که خطا درنتیجه تخلف جسیم ازاصولی صورت بگیرد که وظیفه پیشه یا حرفه براو لازم گردانیده ویا خطا دروقت ارتکاب ناشی ازاستعمال مواد مخدره یا مسکره باشد ویا هنگام وقوع حادثه ازمساعدت با مجنی علیه با وجود قدرت به آن امتناع ورزد.

  فقره ۳ ماده ۴۰۰ : مرتکب قتل خطا به حبس متوسط که ازسه سال کمتر نباشد محکوم می گردد ، وقتی که باثر ارتکاب فعل مندرج فقره ۱ ماده ۴۰۰ ، بیش ازیک نفر را به قتل برساند.

  فقره ۳ ماده ۴۰۰ : مرتکب قتل خطا به حبسیکه ازهفت سال کمتر نباشد محکوم می گردد ، وقتی که بیش ازیک نفر را به قتل برساند ویکی ازحالات مندرج فقره ۲ ماده ۴۰۰ با آن یکجا شود.  

نتیجه:

قانون جزای افغانستان که در سال ۱۳۵۵ به تصویب رسیده است تعریف از قتل ارائه نکرده است که این می تواند نقد اصلی بر قانون جزای افغانستان باشد چون بحث قتل بسیار مهم است و باید تعریف جامع و مانع ارائه می شد.هر چند که عده ای می گویند که قتل در فقه به وضاحت تمام تعریف شده و نیاز نیست که در قانون بیان شود، اما در هر صورت باید تعریف می شد تا مانع سوء برداشت می گردید.

اما حقوق دانان و فقها در مورد تعریف جرم قتل گفته اند که جرم قتل عبارت از سلب حیات دیگری بدون مجوز قانونی است.

   قانون جزا از سه نوع قتل یاد اوری کرده که قتل عمد، شبه عمد و خطای محض می باشد.

در مورد مجازات قتل، بر حسب احوال و نوعیت جرم، جزا انگاری کرده است که از ان جمله در صورتیکه شرایط شرعی قتل عمد احراز نشود، قصاص ساقط و مرتکب به اعدام و یا حبس طویل و دوام محکوم می گردد.

منابع:

۱ــ قرانکریم

۲ــ قانون جزای افغانستان مصوب ۱۳۵۵

۳ــ صادقی، دکتر حسین میرمحمد، حقوق جزای اختصاصی(جرایم علیه اشخاص)، 

تهران، ناشر:میزان، چ:هجدهم،۱۳۹۴ 

۴ــ اقایی نیا، حسین، حقوق کیفری اختصاصی: جرایم علیه اشخاص (جنایات) ، تهران، نشر: میزان ، ۱۳۹۲  

۵ــ عوده، عبدالقادر،تشریع الجنایی، بیروت، ناشر: دارالکتاب عربی.

۶ــ شاطری پور، جزوه درسی حقوق جزای اختصاصی۱،تدوین کننده:امین بخشی زاده،ناشر:www.crimelaw.ir